Utungaji wa kazi za fasihi andishi ni mada inayogusa au inayohusu ubunifu wa maandishi.
Kubuni ni kutunga kisa kutokana na matukio ambayo mwandishi ana uzoefu nayo kupitia milango yake ya fahamu.
Uwezo wa msanii kueleza visa vya uongo kutokana na matukio ya kweli kwa lengo la kuburudisha, kuelimisha au kuakisi hali halisi ya jamii hiyo ni kutunga.
Kimsingi siku zote msanii hatungi kitu ambacho hakipo duniani bali hutunga kutokana na mambo yaliyomo ndani ya jamii husika.
UTUNGAJI WA HADITHI
Hadithi ni kazi ya sanaa inayotumia lugha ya nathari. Hadithi yaweza kuwa masimulizi ya kweli au ya kubuni
Sanaa ya hadithi ni kazi ya mtu, yenye wigo wa uyakinifu ambao umefungamana na wakati, mazingira na mfumo wa jamii
Kwa kawaida masimulizi yanayokuwa katika hadithi yanaweza kumhusu mtu mmoja au watu wengi
Pia masimulizi hayo yanaweza kuhusu mambo yaliyotokea au yanayoweza kutokea
Hadithi hutofautiana kwasababu ya tofauti za uwezo wa wasanii wa hadithi yenyewe. Kwa hiyo uwezo wa msanii ni muhimu katika ujenzi wa hadithi na pia sio tu uwezo wa msanii aidha wakati mwingine na lengo la msanii mwenyewe
TANZU ZA HADITHI
Kuna aina mbili za hadithi
- Hadithi fupi (visa)
- Hadithi ndefu (riwaya)
edu.uptymez.com
HADITHI FUPI
Ni aina ya kazi ya sanaa ya utanzu wa hadithi inayotumia lugha iliyoandikwa katika nathari au iliyo katika masimulizi kama haijaandikwa
Hadithi fupi huwa na tukio moja au mawili na mawanda yake sio mapana sana, haina mchangamano mkubwa na matukio.
Wahusika wa hadithi fupi ni wachache ukilinganisha na hadithi ndefu na hutendeka kwa muda mfupi
MAMBO MUHIMU YA KUZINGATIA KATIKA UTUNZI WA HADITHI
MAUDHUI
Mwandishi ana uhuru wa kuandika kitu chochote ambacho kina manufaa kwa jamii na umma kwa ujumla pia maudhui ya hadithi hutofautiana toka jamii moja na nyingine na hutofautiana na mazingira na mahitaji ya jamii hiyo. Riwaya huwa na dhamira kuu na dhamira ndogondogo
MBINU ZA KIFANI NA HADITHI
MIUNDO
Mpangilio wa visa na matukio. Mtunzi mzuri ni yule anayejua kupangilia visa na matukio na kusuka visa vyake kwa umakini zaidi kiasi cha kumvutia msomaji wake awe na shauku ya kuendelea kusoma kazi hiyo ya fasihi. Mara nyingi hadithi huwa na muundo wa msago, riwaya huwa na muundo wa rukia na msago
MTINDO WA KAZI
Kazi iliyo nzuri mara nyingi huwa na vionjo kwa msomaji, msanii inabidi atumie mbinu mbalimbali za kumvutia msomaji kwani msanii anaweza kutumia mbinu za kifadi/fasihi simulizi na pia kuchanganya tanzu za fasihi katika tanzu yake hiyo. Pia muundo wa monolojia na dialojia.
MATUMIZI YA LUGHA
Lugha ndiyo nyenzo kuu ya fasihi yoyote ile. Kwani kwa kiasi kikubwa lugha husaidia katika kuunda fani na maudhui kwa kazi ya fasihi
Ni vema mtunzi akitumia lugha yenye vionjo ili kuweza kuwa na umakini wa msomaji
Hali kadhalika msanii inabidi atumie usanii katika kuweza kumpa kila mhusika na lugha yake ili imsaidie katika kutambulisha mhusika wa kazi hiyo pia lugha yake iwe inaendana na wasifu wa mhusika wa kazi hiyo. Pia lugha iwe na tamathali za semi kujitosheleza, taswira na mbinu nyingine za kisanaa.
UTEUZI WA UUMBAJI WA WAHUSIKA
Mwandishi anapaswa kuchagua na kuumba wahusika wake kiasi cha kukubalika na hali halisi kitabia na maumbile. Mfano: kama ni kiongozi basi aonekane ni kiongozi kweli. Riwaya huwa na wahusika wakuu na wahusika wasaidizi na wote wanaelezwa na kujengwa kirefu.
UTEUZI WA JINA LA KITABU
Msanii anapaswa kuwa makini katika kubuni jina la kitabu kwa sababu ndilo linalomvutia msomaji wa kazi ya fasihi
UTEUZI WA MANDHARI
Ujenzi mbaya wa mandhari huleta athari mbalimbali katika hadithi na riwaya. Kuna mandhari za aina mbili ambazo ni kubuni na halisi
Vilevile mandhari ya kuelezwa vizuri huimarisha mfumo wa hadithi/ riwaya pamoja na ujengaji wa wahusika wake.
Mandhari ikiumbwa vibaya huathiri mfumo mzima wa kazi ya fasihi, pia matumizi ya vifaa viendane na wakati.
HADITHI NDEFU (RIWAYA)
Riwaya – ni kisa changamano ambacho huweza kuchambuliwa na kupimwa kwa mapana na marefu kifani na kimaudhui
Hufungamana na wakati (visa vinaendana/ vinatendeka katika wakati fulani)
Ina mawanda mapana (kwa upande wa yale yanayozungumzwa wakati na mahali pia matukio hayo)
Changamano (visa, dhamira, tabia, wahusika)
UTUNZI WA TAMTHILIYA
Tamthiliya ni utungo wa kidrama ambao ni aina mojawapo ya maandishi ya sanaa za maonyesho. Ni sanaa inayoonyeshwa kwa ufundi
Tamthiliya huonyesha matendo ya wanajamii kwa njia ya kuigiza, maigizo ambayo hatimaye huweza kuonyeshwa kwenye majukwaa katika sanaa za maonyesho
SIFA ZA TAMTHILIYA
Tamthiliya huwa na sifa za kawaida za sanaa za maonyesho
- Dhana inayotendeka
- Mtendaji
- Uwanja wa kutendea
- Watazamaji
- Kusudio la kisanaa – hii hutupa uhakika kuwa kinachotendeka hapo kimedhamiriwa kwa sanaa na sio kitu kingine
- Muktadha wa kisanaa – unafafanua mazingira ya tukio hilo
- Ubunifu – ni muhimu ili kutofautisha kati ya tendo la dhati na tendo la kisanaa
edu.uptymez.com
DHIMA YA TAMTHILIYA
KUELIMISHA
Kutunza kumbukumbu (mali) za jamii
Kuonya na kuadabisha
Kuhamasisha shughuli za kimaendeleo
Kusisimua – kuhuzunisha, kuburudisha
Tamthiliya huwa na vipengele vifuatavyo
HADITHI (simulizi)
Huwa ni kisa cha kubuni au cha ukweli au mchanganyiko wa vyote viwili
Hadithi huwa na mzozo fulani wa pande mbili hadi kufika mwisho wake.
AB – chanzo au mwanzo wa mchezo, chanzo cha mgogoro, huelezwa na hali ya tamthiliya kama ni ya majonzi au furaha
Wakati na mahali panapotokea vitendo vya hadithi
Wahusika hutambulishwa
BC – Kukua kwa mgogoro, mvutano baina ya pande mbili hujitokeza chanzo cha mgogoro huelezwa. Njia ya kutatua tatizo hujaribu kutatua
C – Tatizo limefika kileleni ambapo uwezekano wa kulitatua huwa hamna
CD – migogoro huanza kuleta mshtuko na taharuki hutokea
DE – mgogoro hufika mwisho
VITENDO
Kitendo – tamthiliya hugawanyika katika sehemu kuu ziitwazo vitendo. Kila kitendo huzingatia tendo moja kuu, tamthiliya huwa na vitendo vitano
Vitendo hugawanywa katika sehemu ndogondogo ambazo ni maonyesho, ambapo onyesho moja huwa na tukio moja linalotendeka mahala pamoja.
Onyesho moja hutenganishwa na lingine kutegemea na kitu kinachosimuliwa. Kumalizika kwa tukio huashiria kwa wahusika kuondoka kuzima taa n.k
WAHUSIKA
Uhusika wao hufanywa kwa matendo yanayohusiana na kile wanachokizungumzia. Na pia wahusika wake hawatofautiani na wa hadithi ambapo kuna wahusika wakuu na wadogo
DAYALOJIA
Ni mazungumzo ya wahusika huitwa dayalojia kufanikiwa na msanii ni jinsi ambavyo anavyotunga dayolojia yake kwa namna ya kuvutia na azingatie maneno machache yanayojitosheleza
Pia monolojia huweza kutumika pale ambapo mhusika anakuwa anawaza mwenyewe moyoni.
MBINU NYINGINE
Kama nyimbo huweza kutumika, mbinu za utambaji, ngano n.k
UTUNGAJI WA UANDISHI WA INSHA NA MATANGAZO
Utungaji ni kazi ambayo humdai mwandishi kufikiria jambo la kutunga. Utungaji unaweza kufanywa kwa kuandika au kuzungumza
Pia unaweza kufanywa kwa kutumia maumbo mbalimbali kama insha, barua, hotuba, mashairi, risala, matangazo na midahalo
UANDISHI WA INSHA
INSHA – ni kifungu cha habari chenye aya moja au zaidi. Ni habari yenye lengo moja au zaidi. Insha inaweza kuwa ya kisanaa au isiyo ya kisanaa.
Insha ya kisanaa na insha ambayo maelezo yake au hoja zake hutolewa kwa kutumia lugha ya kitamathali huwa na vivumishi vingi na kwa hiyo huwa na mvuto kwa wasomaji
Insha ambayo siyo ya kisanaa nii insha ambayo huwa na mawazo au hoja ambazo hotolewa kwa mtunzi. Mtunzi huyo hutoa hoja nyingine za kuzitetea au kuzipigia hoja hizo.
Insha za wasifu ni insha ambazo husifia mtu, vitu au mahali, mfano; insha za wasifu wa kisanaa hutumia lugha ya kitamathali ambayo humfanya msomaji apate hisia ya jambo.
Mfano wa insha ya wasifu
Ali maftaha (form 1)
Misingi ya uandishi wa insha
- Kichwa cha insha
edu.uptymez.com
Huandikwa kwa herufi kubwa, katikati juu ya insha. Huandikwa kwa ufasaha na kwa muhtasari, husizidi maneno matano
Huzingatia wazo kuu la insha na wakati mwingine hupigiwa mstari
- Utangulizi
edu.uptymez.com
Huzingatia fasili ya jambo linalozungumziwa, uhusiano wake na vitu vingine na muhtasari wa insha inayotungwa na utangulizi wa insha hauzidi njia moja
- Kiini cha insha
edu.uptymez.com
Ndio sehemu ambayo huzingatia mawazo makuu ambayo hupangwa katika aya zenye mtiririko mzuri wa mawazo. Sehemu hii huonyesha kwa undani jambo linalozungumziwa
- Mwisho/hitimisho
edu.uptymez.com
Ni maelezo ya umalizaji juu ya yale yaliyojadiliwa. Maelezo hayo huweza kuwa maoni au mapendekezo ya jambo lilozungumziwa mara nyingine huonyesha muhtasari wa yale yaliyojadiliwa.
Mfano wa insha ya kiada
Inafahamika wazi kuwa ukuta wa nyumba ukipasuka tunatakiwa kutengeneza haraka. Tusipo fanya hivyo unaweza kuharibika zaidi na kusababisha madhara makubwa
Methali hii inaweza kutumiwa kwa mambo mbalimbali ya maisha. Inatuhimiza tufanye shughuli zetu ipasavyo
Mfano: mwanafunzi akisoma kwa bidii atafaulu mtihani. Akiwa goigoi hatafaulu. Atajiona amezongwa na shaka kubwa ya masomo na atakata tamaa.
Tabia mbaya zikomeshwe mapema. Watoto wavivu, watundu na wadokozi wakanywe mapema. Wizi wa vitu vidogo vidogo kama kalamu na daftari ukemewe la sivyo mtoto anaweza kuwa mwizi mkubwa.
Methali hii inatuonya kwamba tusidharau mambo madogo kwani huenda yakazaa makubwa nayo yakaleta matata. Tujiandae kuyaepuka matata kwani “cheche huzaa moto, tone huzaa mto, mto huzaa jito, ziwa huzaa habari”